Qi, de levensenergie van de acupunctuur
Qi is de levenskracht die alles doordringt en de basis vormt van de Traditionele Chinese geneeskunde.
In de Traditionele Chinese Geneeskunde (TCG) wordt de werking van het lichaam en geest gezien als een interactie tussen bepaalde vitale of basissubstanties, die aangeduid zijn met bepaalde Chinese woorden en de organen. Deze virale substanties zijn achtereenvolgens de ‘Qi’, de levenskracht, de Jing, de essentie, Xue, het bloed,Shen, de geest en Jin Ye, de lichaamsvloeistoffen. De meest elementaire basissubstantie is de Qi, een moeilijk te vertalen begrip dat misschien het best omschreven kan worden met de term levenskracht. Qi manifesteert zich in allerlei mogelijke objecten, vormen en stoffen. Van planten tot planeten, van vissen tot sterren, van atoom tot de maan, alles is een manifestatie van Qi. Qi is dus alom aanwezig in de microkosmos die de mens is, en in de macrokosmos, de wereld en het universum om ons heen. In de mens stroomt de Qi vooral in de zogenaamde meridianen, energetische banen in het lichaam, die gekoppeld zijn aan bepaalde belangrijke organen.
Karakter
Het oude Chinese karakter van Qi betekent opstijgende stroom. Later is het teken geëvolueerd tot een combinatie van het teken damp, gas, stoom en het teken rijst. Dit karakter laat zien dat Qi zich kan manifesteren in een immateriële vorm, gas, en een materiële vorm, rijst. Ook wordt hiermee verduidelijkt dat het één gekoppeld is aan het andere, net als de begrippen ‘Yin en Yang’: stoom komt van kokende rijst, en door het stomen van rijst wordt de rijst eetbaar. Het bovenste deel van het teken is echter ook een bijna figuurlijke weergave van de deksel op een pan met kokende rijst. Door deze deksel condenseert een deel van de stoom weer en vloeit terug in de pan. Door het koken van de rijst wordt er beweging veroorzaakt in de pan. Dit zou gezien kunnen worden als een figuurlijke uitdrukking van de relatie tussen materie en energie. Het water is de materie, de energie wordt toegevoegd in de vorm van het vuur en dat zorgt voor de transformatie van het water in stoom.
Energie
In het westen wordt Qi vaak vertaald met energie. Energie kan namelijk ook allerlei vormen aannemen en vormt de basis van alle materie in het universum. Einstein heeft in de twintigste eeuw dit met zijn relativiteitstheorie al uitgedrukt: E=MC2. Massa is een vorm van energie. Alle dingen die we zien zijn vormen van ‘gecondenseerde’ energie. Stel je eens een atoom voor, die zo groot is als een voetbalstadion. In het midden is een knikker: de kern en rondom het stadion cirkelt met bijna de lichtsnelheid een zandkorreltje: het elektron. De gigantische snelheid waarmee het elektron om de kern heen suist, zorgt voor een energetische bol die vaak kan reageren met andere atomen, waaruit moleculen ontstaan, cellen gecreëerd worden en uiteindelijk mensen geboren worden. De ruimte tussen de kern en het elektron is verwaarloosbaar klein en bevat geen materie; toch zijn wij uit deze bouwstenen opgebouwd. Einstein heeft berekend dat als al de lege ruimte uit een mens geperst wordt, het lichaam zo groot zou worden dat het op de punt van een naald past.
Chinese uitleg van Qi
De Chinese filosoof Zhu Xi (1131-1200) zei over Qi: ‘als de Qi condenseert, kan het alle wezens vormen.’ De Chinezen zagen de mens als een compositie tussen hemelse en aardse Qi. In het hoofdstuk ‘ De Eenvoudige Vragen’ uit het oude Chinese boek de ‘Nei Ching’ wordt gezegd dat ‘de mens het resultaat is van Qi van hemel en aarde. De vereniging van hemel en aarde wordt mens genoemd.’ Deze passage laat zien dat de Chinezen de mens zagen als een onderdeel van de omgeving, als deel van de macrokosmos om ons heen.
De etiologie van ziekten, de diagnose en therapie worden binnen de TCG uitgelegd in metaforen en kwalitatieve begrippen, ontleend aan de natuur, om de interactie tussen de mens en zijn omgeving te benadrukken.
Qi omvat en beïnvloedt alle processen in het lichaam zoals emotie, spijsvertering, beweging en gedachten. Aangezien Qi verschillende vormen kan aannemen, worden in de TCG verschillende Qi- soorten beschreven. Om dit duidelijk te maken beschrijven we de vertering van voedsel. Daarbij moeten we aangeven dat de organen die de Chinezen maag, milt, nieren, lever en hart noemen, niet direct gezien moeten worden als onze anatomische organen. Het zijn eerder aanduidingen van de dynamische kwaliteiten van deze organen, de specifieke Qi die elk orgaan aan het geheel toevoegt.
Een voorbeeld: voedsel wordt door de ‘Chinese’ Maag bewerkt, waarna de voedsel-Qi (Gu Qi) door de Milt wordt geëxtraheerd. Deze Gu Qi stijgt naar boven en ontmoet de lucht-Qi in de longen, waaruit dan in de borstkas de ‘Zong Qi’ ontstaat (verzamelde Qi). De Qi in de borstkas heeft als voornaamste functie het voeden en ondersteunen van de Long- en het Hartfunctie. Zo kan de arts bijvoorbeeld een klinische indruk krijgen over de toestand van deze vorm van Qi als men let op de sterkte van de ademhaling, de kracht van de stem, of de verdeling van het bloed in de extremiteiten versus het lichaam. Onder invloed van de Qi uit de Nieren wordt vervolgens door de longen deze Qi uit de borstkas getransformeerd in de zogenaamde ‘Zhen Qi’ (lichaamsQi). Deze vorm van Qi is het laatste stadium van de transformatie van voedsel, vloeistof en lucht en kan direct door organen gebruikt worden voor verschillende functies. De Long verspreidt vervolgens de lichaamsQi door het hele lichaam en elk orgaan maakt daarvan zijn eigen Qi. De Qi wordt ook omgezet in een vorm van Qi die in de meridianen en de bloedvaten circuleert en in een Qivorm die buiten deze systemen circuleert, zich onder de huid bevindt en verantwoordelijk is voor de verdediging van het organisme tegen externe invloeden.
Door middel van het voelen van de pols, kan de acupuncturist een beeld krijgen van de energetische status van de diverse organen. Alle organen zijn zo voelbaar op bepaalde posities van de pols, een voor de westerse arts bizar idee.
Zonder verder dieper in te gaan op de complexe verhouding tussen al deze verschillende vormen van Qi, zal het duidelijk zijn dat men met behulp van de acupunctuur op een gedifferentieerde wijze al deze verschillende soorten van Qi kan beïnvloeden. Qi heeft altijd twee aspecten: Yin en Yang. Qi is ook voortdurend in beweging. Door de afwisselende tendensen van Yin en Yang wordt deze voortdurende bewegingen transformatie in standgehouden. Hierin herkennen ook de bewegingen en de transformaties in de natuur, zoals bijvoorbeeld bij het wisselen van de seizoenen.
Voor westerse artsen zijn deze metaforen moeilijk aan te voelen, omdat ze in stoffelijke termen zoals ATP, moleculen en orgaansystemen denken. Toch raakt het Oosters denken het Westers denken op een aantal vlakken: uit voedsel worden elementaire stoffen opgenomen die samen met zuurstof uit de longen zorgen voor onze gehele energiehuishouding; een met het Chinese denken vergelijkbaar proces.
Qi gevoel en acupunctuur
Patiënten die geen enkele ervaring hebben met acupunctuur en niets weten van meridianen voelen soms duidelijk de Qi. Het komt voor dat als men deze patiënten behandelt met acupunctuurnaalden, de patiënten dan warmte of tinteling in het geprikte acupunctuurpunt voelen. Aanwezigheid van dit gevoel lijkt de effecten van acupunctuur te versterken. Er is inmiddels ook biologisch onderzoek gedaan naar dit ook wel ‘ deqi’ of ‘TaiQi’ gevoel. Als het deqi gevoel optrad, ging dat bijvoorbeeld gepaard met een toegenomen bloeddoorstroming van de huid en een toegenomen temperatuur van de handpalm.
Het tintelen kan zich uitbreiden bijvoorbeeld over de arm naar de schouder en naar de neus toe. Het blijkt soms dat bepaalde patiënten het hele verloop van de meridiaan, in een geval dat wij meemaakten de Dikke Darm meridiaan, kunnen aangeven. Deze gewaarwording van het verloop van de meridiaan heet het gepropageerde fenomeen en is in verschillende bronnen beschreven. Het is met modern zogenaamd tracingsonderzoek bewezen, dat die meridianen ook inderdaad bestaan. En er komen voor, die precies de meridianen volgen, en aannemelijk maken dat er dus ook op patiëntenniveau een materieel substraat voor meridianen bestaat.
Deze gewaarwording van de Qi komt echter niet zo vaak voor, meestal blijft het bij een zwaar gevoel rond een geprikt punt, wat prikkelingen of tintellingen, of warmte. Om beter contact te krijgen met de eigen Qi, zijn er vanuit China verschillende methodieken ontwikkeld; daarvan is de Qigong een goed voorbeeld. Met Qigong kan iedereen ervaren hoe het voelt als de Qi in het lichaam geactiveerd wordt, en wat een verfrissend effect dat heeft. Qi stroomt in en door de meridianen en acupunctuurpunten, de organen, de spieren en de huid.
Metafoor van Qi
De meridianen kunnen daarbij gezien worden als rivieren en beekjes, die met elkaar in verbinding staan en het water vormt dan de Qi. Als er een grote steen in een beekje wordt gegooid en er blijven takken en bladeren achter de steen blijven haken, dan ontstaat een natuurlijke dam of obstructie, waarbij meer water in de bovenloop is en er spanning op de dam ontstaat. Bij Qi werkt precies hetzelfde: is een obstructie in de meridiaan aanwezig en vloeit de Qi niet mooi door, dan kan er pijn en stagnatie op die plek ontstaan (meestal een acupunctuurpunt). Door een naald te steken kan de dam doorstoken worden en kan de Qi weer vrijelijk stromen.
De bewegingen van Qi kunnen binnen het lichaam omhoog of omlaag gericht zijn en naar binnen of naar buiten stromen. Tijdens deze bewegingen transporteert de Qi ook andere vitale substanties door het gehele lichaam. Om een voorbeeld geven: het instandhouden van de lichaamstemperatuur is een functie van Qi; met name de zogenaamde Yang Qi speelt hier een belangrijke rol omdat deze Yang Qi het lichaam verwarmt. Ook zorgt Qi bijvoorbeeld ervoor dat bloed binnen de vaten blijft, adequaat gezweet wordt als dat nodig is, en dat er geen abnormaal urineverlies optreedt. Door de ondersteunende functie is Qi het fundament van het hele lichaam. Zonder dit fundament van Qi zouden organen niet goed kunnen functioneren en niet op hun plaats blijven, waardoor orgaanverzakkingen (prolapsen) ontstaan.
Qi is dus een begrip waarop de gehele Traditionele Chinese Geneeskunde en de acupunctuur steunt.