EMDR bij Posttraumatische stressstoornis

Een levensbedreigende situatie of lichamelijke bedreiging kan heel veel stress opleveren die maandenlang kan aanhouden. De stress kan zich uiten in slapeloosheid, nachtmerries, heftige schrikreacties, geirriteerdheid, woede-uitbarstingen, vermijdingsgedrag en depressie. Wanneer deze klachten langer dan een maand duren na een zeer stressvolle situatie, dan wordt er gesproken van een posttraumatische stressstoornis (PTSS). Verschillende therapieen, zoals cognitieve gedragstherapie, kunnen ingezet worden om de klachten van PTSS te verlichten. Ook oogbewegingen kunnen heftige stressklachten effectief verminderen. Deze therapie wordt Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) genoemd.

Voor het eerst werd de EMDR-techniek beschreven in 1989 beschreven door de Amerikaanse psychologe Francine Shapiro.[1] De methode berust op het opwekken van horizontale oogbewegingen, door het met de ogen volgen van een vinger van de therapeut. Tijdens het opwekken van deze oogbewegingen houdt de patient het meest opvallende detail van de stressvolle gebeurtenis in gedachten. De techniek doelt op angstvermindering en het herbeoordelen van de traumatische gebeurtenis. Een methode die op EMDR lijkt is het afwisselend links en rechts aanbieden van geluid via een koptelefoon.

In haar eerste studie onderzocht Shapiro EMDR bij 22 Vietnamveteranen en sexueel misbruikte vrouwen met langdurige traumatische herinneringen.[2] Sommige patienten hadden al tientallen jaren last van PTSS en waren soms al 25 jaar in therapie. De subjectieve klachten van de patienten werden op een schaal van 0 tot 10 gemeten. De therapie bestond uit 1 maal EMDR. Uit de meting bleek dat de patienten een zeer duidelijke verbetering ervoeren en dat hun eigenwaarde positief was veranderd. Op de schaal van 0 tot 10 (10 de meeste angst ooit) scoorden de patienten voor de behandeling gemiddeld een 7,45 en na 3 maanden een 0,13. Deze positieve resultaten waren een aanzet tot meerdere goed opgezette studies.

Het ontstaan van EMDR en de techniek

Francine Shapiro merkte op dat steeds weer vervelende opkomende gedachten verdwenen en niet meer terugkwamen, tijdens zogenaamde saccadische oogbewegingen. Saccades van de ogen zijn snelle bewegingen van beide ogen in dezelfde richting. Saccades dienen onder andere om snel op een object te kunnen focussen. Deze oogbewegingen zijn voor het eerst beschreven door de fransman Emile Javal omstreeks 1880. Hij heeft die oogbewegingen saccades genoemd, afgeleid van het Franse woord saccader dat "een ruk aan de teugels geven" betekent. Shapiro testte haar ontdekking uit op honderden vrijwilligers. Uiteindelijk heeft zij de EMDR-techniek ontwikkeld, waarbij tijdens de oogbewegingen de patient aandacht heeft voor de volgende 3 aspecten van de traumatische gebeurtenis:

1. een beeld van de herinnering
2. het negatief zelfbeeld of beoordeling van de gebeurtenis
3. de fysieke klachten op de angst.

De patient volgt dan de vinger van de therapeut, waarbij de ogen van links naar rechts een horizontale beweging maken. Het meest effectief is als alle 3 de aspecten tegelijkertijd in gedachten worden opgeroepen, hoewel de desensitisatie ook optreedt door alleen op 1 item te concentreren, zo schrijft Shapiro in een van haar eerste artikelen over EMDR

EMDR-sessie meer in detail

Allereerst vraagt de therapeut om te focussen op de gebeurtenis waar de patient angstig voor is, waarna de patient zich richt op 1 beeld dat voor de gehele gebeurtenis staat (bij voorkeur het meest traumatische moment). Over het beeld hoeft niet gepraat te worden. Daarna wordt onderzocht hoe de patient de situatie beoordeelt door bijvoorbeeld te vragen: "Welke woorden over jou of de gebeurtenis passen het best bij het beeld dat je op dit moment voor ogen hebt?" De patienten kunnen bijvoorbeeld antwoorden: "Ik voel me machteloos" of "Ik had iets moeten doen". Mocht dit lastig zijn voor patienten, dan kunnen ze ook hun gevoel beschrijven dat ze hebben ervaren.

In het tweede deel van de sessie wordt de patient gevraagd om op het beeld en de woorden te concentreren. Op dit moment vraagt de therapeut aan de patient om de mate van angst te scoren op een schaal van 0 tot 10 en de fysieke gevoelens van de angst te lokaliseren. Daarna wordt gevraagd hoe de patient zich wil voelen bij dit beeld waarbij ook een nieuw statement past, zoals "ik heb controle" of "ik heb het beste gedaan wat ik kon". Wanneer de woorden goed voelen bij het nieuwe gevoel, zal de therapeut de patient voorbereiden op de werkelijke EMDR-sessie. De voorbereiding dient ervoor dat de patient niet verward raakt of geheel in de paniek schiet. De voorbereiding is ook nodig om ervoor de zorgen dat de patient de verandering accepteert, want vaak kan de gedachte opkomen dat zo een snelle verandering gewoonweg niet kan, of dat de patient het beeld plotseling niet meer omhoog kan halen. De patient wordt gevraagd om alles gewoon te laten gebeuren en te vertellen wat er daadwerkelijk gebeurt tijdens de sessie.

Wanneer met de EMDR techniek wordt begonnen, wordt de patient gevraagd op het beeld, de woorden en het gevoel van de traumatische gebeurtenis te concentreren. De patient volgt dan de vinger van de therapeut die snel en ritmisch van links naar rechts beweegt op een afstand van ongeveer 30 centimeter. Na een set 12 tot 24 heen en weer bewegingen van de ogen wordt de patient gevraagd om het beeld los te laten, diep adem te halen en weer opnieuw het beeld naar voren te halen waarbij weer gescoord wordt op de angstschaal van 0 tot 10. Wanneer na een aantal serie oogbewegingen de angst geheel gedaald is naar 0 of 1, dan wordt de patient gevraagd of het gewenste statement goed voelt bij het beeld. En weer worden de oogbewegingen opgewekt.

In dit hele proces kan het gebeuren dat de angst van de patient in eerste instantie niet vermindert. De therapeut moet dan achterhalen wat er aan de hand is, zoals een veranderend beeld, of gedachte of gevoel. Deze mismatch moet gevonden worden. Daarom is het ook van groot belang dat EMDR alleen wordt toegepast door goed opgeleide proffessionals.

Onderzoek naar EMDR

Er zijn al meer dan 20 gecontroleerde studies gedaan naar EMDR bij patienten met PTSS. De meeste studies lieten positieve resultaten zien. Ook werd EMDR in een aantal studies vergeleken met de eerste keus therapie: cognitieve gedragstherapie. In een grote studie werden 105 patienten met PTSS verdeeld over 3 groepen: EMDR, cognitieve gedragstherapie en wachtlijst.[3] Het maximum aantal sessies was 10 in 10 weken. De beide behandelingen waren effectiever dan de wachtlijst. EMDR was zelfs iets effectiever in de zelfgerapporteerde depressie en het sociaal functioneren ten opzichte van cognitieve gedragstherapie. De patienten in de EMDR-groep hadden gemiddeld minder sessies nodig. Na 15 maanden bleven de effecten van  beide therapieen aanhouden.
Een andere studie vergeleek EMDR met een SSRI (fluoxetine, een medicijn) en een neppil.[4] Een groep van 88 patienten werd verdeeld over deze 3 groepen. EMDR bleek duidelijk effectiever te zijn dan medicatie. Uit deze studie kwam ook naar voren dat EMDR meer effect heeft op  trauma’s die op volwassen leeftijd zijn ontstaan, dan op kindertrauma’s.
In een systemische review over psychologische inteventies bij PTSS wordt ook EMDR besproken, waarin beschreven wordt dat EMDR even effectief als cognitieve gedragstherapie.[5]

Werking

De neurofysiologische werking van de oogbewegingen is onduidelijk. Maar wat wel duidelijk is, is dat door de specifieke aard ervan de interactie tussen de functies van linker en rechter hersenhelft toeneemt. Men noemt dat interhemisferische coherentie.[6] Hierdoor worden bepaalde aspecten van het geheugen gestimuleerd, het zogenaamde episodisch geheugen.[7][8] In het episodisch geheugen worden zaken als tijd, plaats en andere contextuele aspecten van gebeurtenissen opgeslagen. Ook worden emotionele betekenissen van een situatie in het verleden opgeslagen in het episodisch geheugen. 

Er zijn therapeuten die mindfulness met EMDR combineren, met interessante resultaten.[9].

Beoordeling

Aangezien er goed opgezette gerandomiseerde studies zijn gedaan naar EMDR bij PTSS met positieve resultaten en EMDR minstens  zo effectief is als cognitieve gedragstherapie, de eerste keus therapie, geeft IOCOB een groen stoplicht aan EMDR.